Niżyński Marian Ludwik, pseud. M. Strum, M. Strumiłowski (1910–1943), poeta, dramaturg, malarz, grafik. Ur. 29 I w Krakowie, w rodzinie inteligenckiej, był synem Jana, żandarma austriackiego, potem chorążego WP, i Marii z Sędzielowskich. Po ukończeniu w r. 1928 krakowskiego IV Gimnazjum studiował w l. 1928–32 w Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Wojciecha Weissa. Podczas studiów był członkiem Akademickiego Koła Artystycznego Miłośników Dramatu Klasycznego istniejącego na UJ. Rozwinął wielostronną działalność artystyczną jako literat, plastyk i muzyk. Pierwsze wiersze publikował po r. 1929 w „Kurierze Literacko-Naukowym” pod pseud. M. Strum i M. Strumiłowski. Był zbliżony do grupy młodych pisarzy skupionych wokół Karola Huberta Rostworowskiego, z których szczególnie opiekował się nim Józef Aleksander Gałuszka, ponieważ N. «żył bardziej w sferach swych wizji poetycko-malarskich, niż w świecie realnym» (Z. Leśnodorski). N. uprawiał malarstwo olejne (pejzaże i portrety), a także litografię oraz drzeworyt. Marginesowo traktowanych prób kompozytorskich (poemat symfoniczny, tanga) nigdy nie ogłaszał drukiem. Dwa pierwsze zbiory wierszy: Opowieść o dzwonniku z portu Jaffa (W. 1929) i Szkice. Poezyj Tom II-gi (Kr. 1931) ozdobił własnymi litografiami. Zbiory te spotkały się z przychylnymi sądami krytyki, która wszakże wskazywała na silne uzależnienie twórczości N-ego od Stanisława Wyspiańskiego i ekspresjonizmu «Zdroju». Opinia ta towarzyszyła stale całemu dalszemu dorobkowi N-ego. Jesienią 1930 zorganizował eksperymentalny teatr amatorski «Studio 30», gdzie przygotowywał premierę własnego «poematu dramatycznego» Dalmino, napisanego w poetyce fantastycznej wizji rozgrywającej się wśród wariatów. Sprzeciw cenzury, która dopatrzyła się w tekście obrazy religii, spowodował likwidację teatru przed premierą. Mimo to utwór ukazał się później drukiem (cz. I: W. 1932, cz. II: Kr. 1933). Przez krytykę został przyjęty z rezerwą, a nawet oskarżeniami o «nieprzemyślane dziwactwa» (T. Sinko).
Jesienią 1932 N. przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował początkowo jako nauczyciel rysunków w Gimnazjum im. Władysława IV. W l. 1933–4 odbywał służbę wojskową, w r. 1935 za namową kolegi, dyrektora Biura Polskiej Akademii Literatury (PAL) Michała Rusinka, podjął pracę w Bibliotece PAL. Z oficjalnym uznaniem spotkał się następny «poemat dramatyczny w 3 częściach z prologiem» Trzy mgły w symbolicznej formie przedstawiający zmartwychwstanie i budowę Rzpltej, wystawiony w krakowskim Teatrze Miejskim im. J. Słowackiego 11 XI 1935 i nagrodzony w konkursie miasta Krakowa na sztukę o Legionach. Wydanie książkowe Trzy mgły. Apoteoza I (W. 1936) objęło jedynie prolog, inne fragmenty ogłosił N. w r. 1935 w czasopismach („Czas” nr 310, „Ilustr. Kur. Codz.” nr 312, „Kur. Liter.-Nauk.” nr 14, „Współczesność Polska” nr 3, „Zet” nr 1). Następnie opublikował nowy tom wierszy Więcierz wieczorny (W. 1937), fragmenty dramatu Los („Zet” 1937 nr 9) i poemat o Konstantym Ildefonsie Gałczyńskim Biesia biesiada („Pióro” 1938 nr 1).
Tuż przed wybuchem wojny N. zyskał znaczną popularność dzięki wystawionej na Dni Krakowa na dziedzińcu Collegium Nowodworskiego komedii muzycznej o czarnoksiężniku Twardowskim Kawaler Księżycowy (premiera 7 VI 1939). Napisania jej podjął się niechętnie na zamówienie Krakowskiej Konfraterni Teatralnej kierowanej przez Tadeusza Kudlińskiego, tymczasem komedia stała się najbardziej znanym utworem N-ego (druk fragmentów w r. 1939: „As” nr 24 „Kur. Liter.-Nauk.” nr 23, „Tempo Dnia” nr 160). W l. 1937–9 był stałym współpracownikiem warszawskiego dwutygodnika „Myśl Polska”, gdzie uprawiał publicystykę kulturalną, głównie na tematy teatralne, i ogłosił fragment powieści Molin ciemny (1939 nr 1). W czerwcu 1939 był na wycieczce we Włoszech. Przed r. 1939 napisał ponadto komedię Jubileusz manekina (wspólnie z M. Rusinkiem), sztukę Parch (oba rękopisy zaginęły) oraz przygotował własnoręcznie ilustrowany zbiór Wiersze dla dzieci, którego nie zdążył wydać. Dramatu Prawo bumeranga przyjętego przez krakowski Teatr im. J. Słowackiego nie wystawiono z powodu wojny.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 N. prowadził dziennik z oblężenia Warszawy. Po zajęciu stolicy przez Niemców w listopadzie wraz z M. Rusinkiem i Marią Filipowiczową podjął starania o wydzierżawienie Biblioteki PAL i zamienienie jej na czytelnię publiczną, co nie doszło do skutku wobec sprzeciwu prezesa PAL Wacława Sieroszewskiego. Wówczas pod koniec 1939 r. powrócił do Krakowa, gdzie otrzymał pracownię malarską. Po zarejestrowaniu się u władz niemieckich i uzyskaniu tzw. «Erlaubniskarte» utrzymywał się ze sprzedaży obrazów, lekcji rysunków, wyrobu ceramiki i zabawek papierowych. Równocześnie kontynuował pracę literacką. W okresie 1940–3 oprócz nowych wierszy powstały utwory sceniczne Spinka, Desant, Jeden taki na szczudłach oraz powieść autobiograficzna Podszepty św. Zofii (wszystkie rękopisy w posiadaniu żony). N. zginął 10 IV 1943 przejechany przez niemiecki samochód. Pochowany został na cmentarzu na Salwatorze. Krytyka literacka, przychylnie na ogół oceniając twórczość N-ego, zarzucała jej jednak niezrozumiałość. Głównym rzecznikiem pisarstwa N-ego był Kazimierz Czachowski, który w l. 1947–8 wszczął bezskuteczną kampanię na rzecz wznowień. Pośmiertnie ukazała się jedynie książeczka dla dzieci Soła (W. 1952, 5 wydań), ponadto przypomniano na scenie Kawalera księżycowego (1946 Dąbrowa Górnicza, 1972 Kraków), a kilka wierszy przedrukowali Ryszard Matuszewski i Seweryn Pollak w antologii „Poezja polska 1914–1939” (W. 1962, wyd. 2. W. 1966).
N. żonaty był od 21 VI 1936 z Krystyną z Mikulskich, pianistką, autorką libretta do opery Tadeusza Szeligowskiego „Krakatuk”, dzieci nie miał.
Fot.: „Kur. Liter.-Nauk.” 1939 nr 23 s. XIII; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), II; Bibliogr. dramatu pol., II (błędy!); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Braun J., Poeta gorejący, „Tyg. Warsz.” 1947 nr 1; Czachowski K., Marian Niżyński, „Warszawa” 1947 nr 4 (fot.); tenże, O Marianie Niżyńskim, „Dzien. Liter.” 1948 nr 15 (fot.); tenże, Obraz współczesnej literatury polskiej 1884–1934, W.–Lw. 1936 III; – Zechenter W., Autor „Kawalera księżycowego”, „Dzien. Pol.” 1973 nr 86 s. 3; tenże, Poeta księżycowy. W 25-lecie śmierci M. N-ego, „Życie Liter.” 1968 nr 17; tenże, Poeta księżycowy, „Słowo Powsz.” 1970 nr 29; – Cyganeria i polityka, W. 1964; Irzykowski K., Notatki z życia, obserwacje i motywy, W. 1964; Kudliński T., Dawne i nowe przypadki „teatrała”, Kr. 1975; tenże, Młodości mej stolica, W. 1970 (fot.); Leśnodorski Z., Wśród ludzi mojego miasta, Kr. 1968; Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, II; Rusinek M., Opowieści niezmyślone dawne i nowe, Kr. 1975 I–II; Sieroszewski W., Dzieła, Kr. 1963 XX cz. II; Zechenter W., Upływa szybko życie, Kr. 1975 I–II; – Teczka dokumentów, fotografii i listów N-ego w posiadaniu żony Krystyny Niżyńskiej-Iwelskiej oraz jej informacje.
Krzysztof Woźniakowski